Oprac.: dr hab. Rafał Zapłata, prof. ucz.*
Opublikowano: 04.04.2022 r.
Od 2021 roku na zamku Biskupów Krakowskich w Iłży prowadzone są prace konserwatorskie, związane z zabezpieczeniem, jak i odtworzeniem części zamku. Działaniom tym przyświeca idea zachowania obiektu, ochrony zabytkowych elementów oraz dążenia do udostępnienia zwiedzającym – mieszkańcom miasta i regionu, a także turystom – wyjątkowego zabytku (z zachowaniem wymogów bezpieczeństwa), jakim jest zamek Biskupów Krakowskich w Iłży. Inicjatywa, wychodząca naprzeciw oczekiwaniom społeczeństwa, jak i środowiska naukowo-konserwatorskiego, starająca się sprostać realnym potrzebom i powstałej sytuacji (katastrofalnej miejscami), to realizacja koncepcji Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków – prof. Jakuba Lewickiego oraz Burmistrza Iłży – Przemysława Burka. Przedsięwzięcie w swym zamyśle – długoterminowych działań – charakteryzuje m.in. zaangażowanie wielu specjalistów, interdyscyplinarne działania, jak i innowacyjne rozwiązania, na rzecz zamku w Iłży.
Przedsięwzięcie jest kompleksowym, długoterminowym i wieloaspektowym podejściem, nawiązującym do licznych – dotychczasowych działań badawczo-konserwatorskich oraz projektów i koncepcji, które obecnie (po raz pierwszy w historii obiektu w takiej skali, i w takim wymiarze) obejmuje zamek górny, zamek dolny, a także najbliższe otoczenie – wzgórze zamkowe. Integralną częścią bieżącego projektu jest m.in.: (1) prowadzenie interdyscyplinarnych badań i analiz specjalistycznych obiektu, wraz z otoczeniem (wzgórzem zamkowym), (2) podejmowanie działań porządkujących i zabezpieczających obiekt, (3) prowadzenie działań uczytelniających, jak i odtwarzających wybrane elementy zamku, (4) realizację koncepcji udostępnienia obiektu społeczeństwu.
„Od koncepcji, przez badania i projekt, do realizacji – w stronę zabezpieczenia i udostępnienia dziedzictwa kulturowego Iłży”, to jedno z haseł definiujących podjęte i realizowane obecnie działania, na które składają się m.in.: (1) idea i koncepcja prac, (2) badania naukowe, wraz z ekspertyzami technicznymi i konserwatorskimi (2019 r.), a także (3) program prac konserwatorskich (pierwszy z 2019 r.), wraz z (4) projektem budowlanym (konserwacji i odtwarzania – pierwszy z 2020 r.) oraz (4) pracami konserwatorskimi (w ramach ww. koncepcji zainicjowanymi w 2021 r.). Ww. elementy stanowią integralną część zaplanowanego – wieloletniego przedsięwzięcia, jak i na bieżąco aktualizowany oraz modyfikowany zbiór działań, które docelowo mają zabezpieczyć obiekt, tworząc system stałego monitorowania oraz jego trwałej ochrony. Tak zaprojektowane działania mają również doprowadzić do uczytelnienia licznych elementów obiektu oraz udostępnienia zabytku społeczeństwu – w nowej formule. Realizowane obecnie prace są również inicjatywą na rzecz adaptacji obiektu do współczesnej funkcji, związanej z eksponowaniem zabytku i jego zwiedzaniem.
Geneza obecnych działań wiąże się z powstałą przed 2020 rokiem koncepcją i ideą, które powstawały z inicjatywy m.in. Mazowieckiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków oraz Burmistrza Iłży. Objęcie natychmiastowymi działaniami niszczejącego obiektu, zabezpieczenie oryginalnych elementów założenia zamkowego, a także pełniejsze rozpoznanie pozostałości założenia obronnego to wybrane, ale i główne elementy idei i koncepcji, która kształtuje obecną oraz przyszłą strategię związaną z zamkiem w Iłży. Historia obiektu, to dzieje jego powstania, jak i funkcjonowania, ale i historia jego zmian, czy w końcu popadania w ruinę. Przeszłość zabytku to również badania i liczne działania konserwatorskie, które uchroniły przed całkowitą destrukcją relikty zamkowe, do których nawiązuje prezentowana koncepcja, widząc potrzebę ich kontynuacji – w nowym i szerszym wymiarze. Niestety często brak działań doprowadzały do pogarszania się stanu ruiny, potęgując m.in. wzrost niebezpieczeństwa dla osób zwiedzających zabytek architektury. Zainteresowanie podjęciem natychmiastowych działań należy wiązać m.in. z wartością obiektu, jak i katastrofalnym stanem zabytku, z postępującymi procesami destrukcji, które nieuchronnie prowadziły do całkowitego zniszczenia obiektu. Ranga, znaczenie, czy też wartość obiektu nie pozostawiały złudzeń, co do wypracowania szczególnego podejścia do zabytku, wraz z pozyskiwaniem i wygospodarowaniem środków finansowych na działania ochronne. Od 2019 r. przekształcająca się
w realne działania koncepcja, dzięki zaangażowaniu wielu osób, pozwoliła sfinansować wiele z ww. prac, przyczyniając się do pozyskania środków w kwocie kilku milionów złotych! Obecnie idea zachowania oraz uczytelniania zamku w Iłży, nabrała realnego wymiaru, będąc zarazem ideą, która zakłada elastyczne podejście do pierwotnej koncepcji – do działań, wprowadzając nowe pomysły, a także niezbędne modyfikacje. Obecnie poszerzył się, jak i wzbogacił się krąg osób zaangażowanych w realizację jakże szczytnego celu, jakim jest działanie na rzecz zamku Biskupów Krakowskich w Iłży – perły w koronie mazowieckich, ale i polskich założeń zamkowych. Koncepcja obecnie realizowanych prac nawiązuje do najnowszych – współczesnych tendencji, które kształtują politykę konserwatorską w Polsce. W środowiskach naukowo-konserwatorskich dostrzegamy dwa zasadnicze stanowiska dotyczące działań przy zabytkach architektury w stanie ruiny: (1) pierwsza charakteryzuje się pozostawieniem obiektu w stanie nienaruszonym, z podjęciem minimalnych zabiegów ingerujących w zabytek oraz (2) druga, którą charakteryzuje podejmowanie różnorodnych działań związanych z zabezpieczaniem, konserwacją, a także rekonstrukcją, rewitalizacją czy adaptacją do współczesnych funkcji zabytków. Podjęta inicjatywa bliższa jest drugiej perspektywie, zyskującej w ostatnich latach szereg zwolenników, jak i rzeczowych argumentów.
Interdyscyplinarne badania i analizy specjalistyczne – ostatnie działania na zamku (obok tych z przeszłości), to również liczne badania obiektu, zarówno te: (A) związane z programem prac konserwatorskich (np. badania geotechniczne, konstrukcyjne – wykonawca w 2019 r. festgrupa Sp. z o .o. z zespołem ekspertów), a zarazem poprzedzające zasadnicze prace konserwatorskie (z uwzględnieniem wyników wcześniejszych badań – np. badania Politechniki Wrocławskiej z XX w.), a także badania towarzyszące obecnym pracom (np. badania konserwatorsko-archeologiczne studni z 2021 r. – wykonawca firma „Izis” Małgorzata Bienia czy też badania archeologiczne Łódzkiej Fundacji Badań Naukowych z 2021 r.), jak również (B) badania i analizy realizowane niezależne od podjętej inwestycji, a związane z ww. koncepcją (np. nieinwazyjne badania studni zamkowej z 2021 r. – wykonawca Fundacja Hereditas z zespołem czy też badania geofizyczne wzgórza zamkowego realizowane w 2022 r.). Bieżąca inicjatywa poprzedzona została m.in. określonymi badaniami naukowymi oraz ekspertyzami technicznymi, celem przygotowania projektu („Projekt konserwacji i odtwarzania części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku, jak i samych prac konserwatorskich” – opracowanie Biuro Inżynierskie Anna Gontarz-Bagińska 2020 r.). W ramach realizowanego programu prac konserwatorskich przeprowadzono m.in. (wyprzedzające) prace inwentaryzacyjno-dokumentacyjne, analizy zasobów archiwalnych, ekspertyzy techniczne takie jak np. geotechniczne, konstrukcyjne czy mykologiczne (festgrupa Sp. z. o. o., 2019), a podczas prac budowalnych badania archeologiczne („Izis” Małgorzata Bienia, 2020; Łódzka Fundacja Badań Naukowych, 2021). W ostatnim czasie podjęto także inicjatywy związane z pomiarami nieinwazyjnymi zamku i wzgórza zamkowego – np. fotogrametrycznymi badaniami geofizycznymi itd. (Fundacja Hereditas, 2021). W planach przewidziane są kolejne prace dotyczące zasobów archiwalnych, badań archeologiczno-architektonicznych czy też działania związane ze stanem zachowania obiektu. W ramach ww. prac zaangażowano specjalistów i ekspertów (m.in. przedstawicieli takich dyscyplin jak np.: architektura, konserwatorstwo, nauki o sztuce, archeologia, historia, geomatyka, geofizyka, geologia), tworząc swoisty interdyscyplinarny zespół, którego celem jest m.in. sukcesywne badanie i pozyskiwanie nowych danych o zamku i wzgórzu zamkowym w Iłży. Choć na końcowe wyniki wszystkich prac i badań musimy jeszcze poczekać, to już obecnie dostrzegamy praktyczne ich zastosowanie np. w formie przygotowanych projektów, programów czy bieżących działań przy zabytku.
Działania porządkowe i zabezpieczające – do działań związanych z zamkiem oraz najbliższym otoczeniem należy zaliczyć liczne prace porządkowe oraz zabezpieczające. Prace porządkowe dotyczą m.in. usuwania roślinności, która niegdyś nie wstępowała na wzgórzu zamkowym. Liczne drzewa, jak i samosiewna roślinność, wymagają prac nadających wzgórzu wygląd zbliżony do historycznego, jak i działań monitorujących i hamujących ich rozrastanie się. Warto podkreślić, że roślinność, zwłaszcza na stromych zboczach – w sąsiedztwie obiektów zabytkowych – często stanowi dodatkowy element destrukcyjny dla substancji zabytkowej, ale i często wzmacniający i zabezpieczający teren przed powstawaniem osuwisk. Warto pamiętać, że wzgórze zamkowe to również miejsce występowania elementów przyrodniczych, podlegających dodatkowej ochronie. Prace porządkowe to również usuwanie śmieci, a także elementów samoczynnie przemieszczających się na zboczach, jak i pozostałości po bieżących pracach itp.. Tego typu działania prowadzone są na zamku i wzgórzu zamkowym w Iłży, mają na celu zapobieganie powstawaniu procesów destrukcyjnych, przy jednoczesnym – stopniowym zabezpieczaniu ciągu komunikacyjnego na wzgórzu, jak i samym zamku. Druga grupa ww. zabiegów, to działania zabezpieczające, zarówno wzgórze zamkowe, jak i substancję zabytkową. Tutaj również należy wykazać porządkowanie, polegające m.in. na usuwaniu „wtórnych” przemurowań, czy też uregulowanie odpływu wód opadowych. Na zamku iłżeckim szczątkowo zachowała się dawna jego zabudowa, która stanowi niezwykle cenne świadectwo przeszłości tego obiektu. Między innymi wieża zamkowa, mury zamkowe czy piwnice, ale też samo wzgórze zamkowe, to elementy wymagające prac zabezpieczających, które przyjmują różnorodną formę. Na przykład w wielu miejscach całkowitej destrukcji uległa historyczna zaprawa i budulec (co często wymaga wymiany, konserwacji lub usunięcia zniszczonych elementów), sklepienia piwnic wymagały dodatkowych zabezpieczeń (na przykład zapobiegających zawaleniu się stropów). W najbliższej przyszłości planowane są m.in. prace zabezpieczające wieżę zamkową, natomiast same działania podjęte w 2021 r. miały na celu m.in. zachowanie, ale i częściowe przysłonięcie, oryginalnych elementów obiektu (np. fragmenty murów), usunięcie niszczącej obiekt roślinności itp..
Działania uczytelniające i odtwarzające – to kolejne działania, które dotyczą – poza zachowaniem istniejących, zabytkowych elementów – uczytelnienia tych części zabytku, które wymagały np. odgruzowania, czy nadbudowania. Tego typu zabiegi mają na celu m.in. wyeksponowanie i/lub odtworzenie oryginalnych elementów zamku, wraz z dodatkowym wzmocnieniem ich czytelności in situ. Sam dziedziniec zamkowy obecnie nabiera cech zbliżonej do historycznej formy – swą zamkniętą (otoczoną nadbudowanym murem) przestrzenią. Tego typu prace doprowadzają do odtworzenia m.in. bryły zamkowej, przywrócenia pierwotnego – historycznego ciągu komunikacyjnego, czy w końcu kształtowania (przywracania) swoistego ducha miejsca – genius loci – gdzie w kontakcie z materialnością mogą powstawać wyjątkowe odczucia i aura – stanowiące element tożsamości miejsca – budując niepowtarzalny klimat miejsca.
Udostępnianie obiektu społeczeństwu – dzisiejsze działania wokół dziedzictwa kulturowego, to działania, które nie mogą pomijać społeczeństwa, a wręcz powinny kierować swoje poczynania w stronę społeczeństwa celem m.in. udostępniania zasobów kulturowych. Taki też cel przyświeca inicjatywie ostatnich lat, której zamysłem jest udostępnić zabytek (poddany pracom konserwatorskim i zabezpieczającym), co należy uznać za swoisty obowiązek zarządców obiektu – włodarzy miasta. Dziedzictwo kulturowe dla społeczeństwa, to współcześnie jedno z haseł budujące najnowsze strategie i tendencje w ochronie zabytków. Jednak, aby sprostać tego typu obowiązkom i wyzwaniom, w pierwszej kolejności wymagane są działania, których realizacji podjęto się w ostatnim czasie.
Zainteresowanych zachęcamy do zapoznania się z „Projektem konserwacji i odtwarzania części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku” Dokumentacja Projektowa
WYBRANE MATERIAŁY:
1. „Ekspertyza konstrukcyjna dla Zamku Górnego w lłży”, mgr inż. Michał Dębkowski, mgr inż. Sławomir Szarleja, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ
w Warszawie].
2. „Ekspertyza mykologiczna dla Zamku Górnego w lłży”, mgr inż. arch. Katarzyna Skiba, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
3. „Ekspertyza p.poż dla Zamku Górnego w lłży”, mgr inż. Cezary Pietruch, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
4. „Inwentaryzacja architektoniczno-konserwatorska Zamku Górnego w lłży”, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
5. „Opinia geotechniczna dla Zamku Górnego w lłży”, mgr inż. Paweł Mróz, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
6. „Program prac konserwatorskich dla Zamku Górnego w lłży”, mgr Barbara Kubisa, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
7. „Sprawozdanie z badań architektonicznych dla Zamku Górnego w lłży wraz z aneksem”, mgr inż. arch. Piotr Kordek, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ
w Warszawie].
8. „Sprawozdanie z uzupełniających badań architektonicznych elementów murowych odsłoniętych w sierpniu 2021 r. na Zamku Górnym w lłży wraz z aneksem”, mgr inż. arch. Piotr Kordek, 10.2019, festgrupa, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
9. „Projekt konserwacji i odtwarzania części murów zamku górnego w Iłży w zakresie niezbędnym dla zachowania i ustabilizowania konstrukcji zabytku”, 2020, Biuro Inżynierskie Anna Gontarz-Bagińska, Gdańsk.
10. „Iłża zamek biskupów krakowskich. Średniowieczna studnia zamkowa. Opracowanie z badań konserwatorsko – archeologicznych przeprowadzonych w okresie 26.10 – 17.11.2021 roku”, 2021, Bienia M. i M., „IZIS” Małgorzata Bienia, Wólka Polinowska [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
11. „Raport z wykonania pomiarów laserowych studni na zamku górnym w Iłży”, 2021, Zapłata R., Fundacja Hereditas, Warszawa [mps w archiwum MWKZ w Warszawie].
12. „Sprawozdanie z badań archeologicznych przeprowadzonych w pomieszczeniu nr IV na zamku górnym w Iłży w 2021 r.”. 2021, Golański A., Kokolus J., Maciaszek M., Łódzka Fundacja Badań Naukowych, Łódź [mps w archiwum Urząd Gmina Iłża].
*Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie
