Oprac. prof. ucz. dr hab. Rafał Zapłata[1]
koordynator ds. ruiny zamku w Iłży
Koniec roku 2022 i początek 2023 skłaniają do podsumowania tego, co działo się na zamku w Iłży w minionym sezonie – a działo się wiele. Ubiegły rok to przede wszystkim „nowe” otwarcie zamku, mające dwuetapowy charakter – czerwcowe otwarcie zamku dla zwiedzających, a także wrześniowe otwarcie zamku po pierwszym etapie prac konserwatorskich. Zamek w swych progach gościł w 2022 roku rekordową liczbę zwiedzających – szacujemy, że ilość turystów zwiedzających zamek to ponad 50 tysięcy! Choć był to trudny i ciężki rok, to zarządcy obiektu, jak i społeczność zaangażowana w działania na zamku w Iłży, a także liczni sympatycy perły architektury południowego Mazowsza mówią jednym głosem – było warto.
Najogólniej, w 2022 roku na zamku w Iłży[2]: (1) zorganizowano 15 wydarzeń; (2) zrealizowano około dziesięciu przedsięwzięć naukowo-badawczych; (3) przeprowadzono szereg prac porządkowo-konserwatorskich; (4) otworzono dwie wystawy na zamku górnym, w tym jedną stałą – pierwszą tego typu w historii zamku; (5) zorganizowano serię cyklicznych imprez pt. „Przygoda z historią na zamku w Iłży”; (6) przygotowano i wygłoszono kilka prezentacji na temat zamku w Iłży, w tym również w ramach wydarzeń międzynarodowych[3]; (7) powstało kilka filmów promujących zamek; (8) przygotowano najaktualniejszy „Przewodnik dla turysty”[4], z bogatą szatą graficzną; (9) zorganizowano pierwszy i jedyny tego typu w historii zamku koncert pt. „Zaczarowany Dziedziniec”[5], (10) zorganizowano pierwsze „Nocne zwiedzanie zamku w Iłży”; (11) przygotowano zamkową, zespołową i niezwykle sympatyczną obsługę turystyczną, z punktem informacji turystycznej na wzgórzu zamkowym; (12) stworzono nową, aktualną i stałą warstwę informacyjną na wzgórzu zamkowym, w formie planów i tablic informacyjnych; (13) po raz pierwszy w historii zamku zebrano i zabezpieczono zbiór zabytkowych detali architektonicznych pochodzących z zamku w Iłży, w ilości ponad 500 fragmentów; (14) pozyskano kopie kart inwentarzy klucza iłżeckiego dla zamku; (15) stworzono bogatą dokumentację fotograficzną o poglądowym, ale i dokumentacyjnym charakterze; (16) zgromadzono szereg nowych, jak i archiwalnych danych na temat ruiny zamku; (17) stworzono podstawy geoinformatycznego systemu informacji przestrzennej zamku oraz wzgórza zamkowego dla Gminy Iłża.
Bez wątpienia, zamek w Iłży, w 2022 r., na nowo zaistniał na mapie turystycznej świata – w końcu miewamy na zamku i zagranicznych gości. Na zaproszenie Burmistrza Iłży Przemysława Burka oraz Przewodniczącej Rady Miejskiej w Iłży Agnieszki Okruta, w kooperacji z Centrum Kultury i Turystyki w Iłży, zamek w 2022 r. odwiedziło również wielu przedstawicieli władz państwowych i samorządowych. Od 2022 r. oficjalnym zarządcą zamku z ramienia Gminy Iłża staje się Centrum Kultury i Turystyki w Iłży, współdziałające z Muzeum Regionalnym w Iłży. Z inicjatywy Burmistrza Iłży Przemysława Burka w 2022 r. zawiązuje się nieformalny zespół ds. zamku w Iłży, pozostający w stałym kontakcie z Mazowieckim Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. W skład zespołu wchodzą m.in. przedstawiciele w/w instytucji, osoby zapraszane do współpracy i zaangażowane w bieżące działania, a także tymczasowy koordynator ds. zamku. W 2022 r. odnotowaliśmy również – nieporównywalny z dotychczasowym – medialny rozbłysk perły regionu. Fanpage zamku cieszy się już ponad 6 tysiącami obserwujących, a film o zamku w Iłży pt. „Zamek w Iłży i Zaczarowany Dziedziniec – otwarcie zamku”[6] już po 3 miesiącach ma ponad tysiąc wyświetleń.
W oczach nie tylko mieszkańców miasta oraz gminy Iłża zamek zyskał niezwykle pozytywną, ciepłą i życzliwą opinię – i takiego też nastawienia życzymy zamkowi w 2023 r.! Pozytywny wizerunek zamku, to jeszcze pozytywniejszy wizerunek miasta i mieszkańców Iłży oraz regionu – czego też całej społeczności wypada życzyć w 2023 r.!
Zacznijmy od mroźnego, zimowego stycznia 2022 roku.
Z początkiem roku 2022 należy powiązać m.in. funkcjonowanie zamku w nowej odsłonie – po wielomiesięcznych pracach konserwatorskich zamku górnego. W tym czasie rozpoczęto m.in. monitorowanie obiektu, prace porządkowe, koncepcyjne, projektowe itp., doprowadzające m.in. do stopniowego eliminowania usterek i zniszczeń, jakie powstały w sezonie zimowym. Kontynuowano prace zmierzające do zabezpieczania innych elementów wzgórza zamkowego. Na początku roku poczyniono również kroki w stronę przygotowania kolejnych działań związanych z projektami, badaniami i zabezpieczaniem pozostałych elementów zamku w Iłży. Pierwsze miesiące 2022 r. to także liczne działania zmierzające do przygotowania obiektu dla turystów – powstawały m.in. koncepcje wystaw, imprez plenerowych. Z inicjatywy Burmistrza Iłży Przemysława Burka zorganizowano liczne spotkania, związane m.in. z przygotowaniem pierwszego w historii zamku zespołowego i stałego systemu obsługi turystycznej, a także z przygotowaniem strategii badań i ochrony zamku w nadchodzącym roku. Początek roku można najogólniej uznać za kolejny – ważny krok w budowaniu wielozadaniowego i interdyscyplinarnego zespołu, mającego działać na rzecz zamku w Iłży. Wiele z w/w działań kontynuowano w ciągu całego roku 2022. Łącznie w pracach związanych z zamkiem w 2022 r. udział wzięło kilkadziesiąt osób, w tym mieszkańcy Gminy Iłża, mieszkańcy powiatu radomskiego, a także osoby spoza regionu. Działania te w swym zamyśle budują współpracę między Gminą Iłża, Muzeum Regionalnym w Iłży, Centrum Kultury i Turystyki w Iłży (wcześniejszym Domem Kultury) oraz innymi instytucjami (jednostkami) związanymi z Gminą Iłża, a instytucjami i zespołami zewnętrznymi.
Już w lutym 2022 r. rozpoczęto badania geofizyczne części wzgórza zamkowego – badania nieinwazyjne z zastosowaniem m.in. georadaru. Były to pierwsze w historii zamku w Iłży, tak obszerne badania geofizyczne zamku górnego, dolnego, jak i części otoczenia – wzgórza zamkowego. Warto dodać, że georadar również zajrzał do wnętrza studni zamkowej. Prace pozwoliły m.in. rozpoznać podziemne elementy wzgórza, wskazując i dokumentując zarazem nieznane dotąd elementy dawnej zabudowy zamkowej, które zalegają pod powierzchnią terenu. Prace planuje się kontynuować również w 2023 r.. Głównym wykonawcą badań była Fundacja Hereditas (kierownik badań – prof. ucz. dr hab. Rafał Zapłata – archeolog z Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego w Warszawie), głównymi wykonawcami pomiarów geofizycznych byli prof. ucz. dr hab. Radosław Mieszkowski oraz mgr Michał Pisz – pracownicy Uniwersytetu Warszawskiego. Badania wykonano ze środków i na zlecenie Wojewódzkiego Mazowieckiego Konserwatora Zabytków w Warszawie, za zgodą Gminy Iłża.
W marcu 2022 r. przeprowadzono nieinwazyjne pomiary teledetekcyjne wzgórza zamkowego i częściowo ruin zamku. Prace wykonano na zlecenie i ze środków Gminy Iłża, w kooperacji z Fundacją Hereditas i firmą TPI Sp. z o. o. (kierownik badań – prof. ucz. dr hab. Rafał Zapłata). Prace miały na celu pozyskanie bardzo dokładnych danych pomiarowych, do celów dokumentacyjnych, monitorujących oraz naukowych. Analiza danych m.in. wskazuje na liczne pofałdowania terenu, będące najprawdopodobniej nieznanymi dotąd pozostałościami dawnego założenia zamkowego. W badaniach zastosowano skaning laserowy z jednostki bezzałogowej (dron) oraz skaning mobilny – jeden z najnowocześniejszych systemów skanowania na świecie. Dzięki pomiarom powstała również miniaturowa replika zamku górnego wykonana w formie druku 3D (model prototypowy).
W kwietniu 2022 r. przeprowadzono m.in. badania archeologiczne w formie nadzoru przy pracach związanych z wykonaniem tymczasowego zabezpieczenia muru przy wieży zamkowej (nawiertów pod fundamentowe słupy betonowe). Pracami kierowała archeolożka – mgr Magdalena Gorzkowska. Tego typu prace są stałym elementem licznych działań, związanych z pracami zmiennymi przy zabytkach, a więc i na terenie wzgórza zamkowego w Iłży. Badania pozwoliły określić występowanie lub brak podziemnych warstw i zabytków, jak również zapobiec zniszczeniu podziemnych reliktów dawnego założenia. Kwiecień 2022 r. to również prace nad regulaminem przebywania i zwiedzania wzgórza zamkowego. Przełom kwietnia i maja 2022 r. to okres kolejnych działań na rzecz pozyskiwania i gromadzenia zasobów archiwalnych o zamku w Iłży. Gmina i Muzeum w Iłży za sprawą historyka Łukasza Babuli i wykonanych kwerend archiwalnych w Archiwum i Bibliotece Krakowskiej Kapituły Katedralnej w Krakowie, pozyskują w 2022 r. kopie cyfrowe kart z inwentarzy klucza iłżeckiego. Rozszerza to tym samym zbiory muzealne związane z zamkiem w Iłży, wzbogacając już pokaźne archiwum, a prowadzone działania wpisują się w szereg inicjatyw o charakterze długoterminowym i stałym. Prace nad pozyskiwaniem zasobów archiwalnych są nadal kontynuowane.
W maju 2022 r. mają miejsce prace związane z zabezpieczeniem muru przy wieży zamku górnego – powstaje specjalna konstrukcja na podstawie „Projektu architektoniczno-budowlanego tymczasowego zabezpieczenia muru przy wieży na zamku górnym w Iłży” (projekt autorstwa , EMGIEprojekt Sp. z o.o., A. Żabikowski, M. Kobryn). W powiązaniu z przeprowadzonymi pracami w 2021 r., po uwzględnieniu wcześniejszych ekspertyz, a także na podstawie bieżącej oceny sytuacji – zwłaszcza po oczyszczeniu fragmentu zabytkowego muru z współczesnych przemurowań – dostrzeżono konieczność dodatkowego wzmocnienia w/w. elementu budowli, stwarzając tymczasowe zabezpieczenie, dodatkowo umożliwiające powiązanie zabytkowego fragmentu muru z nowymi fragmentami, nadbudowanymi w 2021 r., tworząc tym samym bezpieczniejsze przejście dla turystów. System przypór, wraz z pozostałymi elementami, pozwalają tym samym na pełniejsze zamknięcie (związanie) muru obwodowego zamku górnego na całej jego długości – również w wyższych partiach. Ten fragment muru dotychczas był związany z pozostałą częścią muru obwodowego jedynie na wysokości do około 2 metrów. Taka sytuacja skłoniła włodarzy miasta, jak i konserwatora zabytków, do podjęcia kolejnych działań, których celem było m.in. (wg autorów projektu) konstrukcja „trzech przypór i dwóch rozpór stalowych, które pozwolą na tymczasową stabilizację powstałych dwóch zarysowań muru zamkowego”. W maju 2022 r. wykonano również intensywne prace porządkowe, zabiegi mające na celu usunięcie śmieci, poprawę nawierzchni ścieżek, instalacji zabezpieczeń itp.. Prowadzone prace dotyczyły również poprawy nawierzchni ziemnej rampy – dodajmy sztucznego nasypu przecinającego fosę, powstałego w XX w. – po którym od lat turyści docierają na zamek górny. Ścieżka jest utwardzona i stopniowana, co zwiększa komfort zwiedzającym, nawet przy mniej sprzyjającej pogodzie. Przełom maja i czerwca 2022 r. to okres intensywnych przygotowań do otwarcia zamku dla turystów. M.in. powstaje wystawa stała – z czasowymi uzupełnieniami, systematycznym jej wzbogacaniem i urozmaicaniem w ciągu całego sezonu 2022 (kurator wystawy: prof. ucz. dr hab. Rafał Zapłata, drugi kurator: mgr Łukasz Babula)[7]. W ramach ekspozycji stałej powstaje również koncepcja i zalążek lapidarium zamkowego z inicjatywy w/w osób.
W czerwcu 2022 r., a dokładnie 4 czerwca 2022 r. ma miejsce otwarcie zamku dla zwiedzających. Od tego momentu zamek przeżywa – w pozytywnym wymiarze – istne oblężenie. Liczne zapytania, jak i oczekiwania płynące ze strony społeczeństwa, instytucji, mediów itp., skłoniły Gminę Iłża do udostępnienia zamku dla ruchu turystycznego w czerwcu 2022 r., mimo trwającego przedsięwzięcia – programu zabezpieczenia i odtworzenia części murów założenia zamkowego. Podjęta – choć niełatwa – decyzja włodarzy miasta, stanowi m.in. odzew na oczekiwania społeczne, odsłaniając w pewnym sensie kulisy prac konserwatorsko-odtworzeniowych, jak i sam postęp prac, a zarazem stopniowo ujawniając wyłaniające się w nowej odsłonie wspaniałości zamku w Iłży. Otwarcie zamku jest punktem zwrotnym, a zarazem momentem rozpoczynającym organizację imprez masowych w 2022 r.. Już 5 czerwca 2022 r. odbywa się pierwsza impreza cykliczna pt. „Przygoda z historią” na zamku w Iłży. Czerwiec 2022 r. to również miesiąc, w którym organizowana jest impreza pt. „Noc kupały”, połączona z festiwalem ognia. Wydarzenie spotyka się z ogromnym zainteresowaniem ze strony społeczeństwa. Słoneczny miesiąc to również plener, jak i wystawa pt. Ogólnopolski Plener Malarski „Zabytki Iłży i Powiatu Radomskiego” (kurator wystawy – Agnieszka Sygut z Centrum Kultury i Turystyki w Iłży). Najczęstszym motywem prac znakomitych artystów jest m.in. ruina zamku w Iłży.
W lipcu 2022 r. organizowane są kolejne imprezy, :„Przygoda z historią na zamku w Iłży”, a także wydarzenie pt. „Iłża w zwierciadle czasu i smaku”, które odbyło się 10 lipca 2022 r.. Upalny miesiąc zamyka kolejna impreza, tym razem „Mazopiknik”, organizowany przez Samorząd Województwa Mazowieckiego oraz Gminę Iłża.
W sierpniu 2022 r. kontynuowana była organizacja imprez z cyklu „Przygoda z historią”. Poza tym, prowadzone są pomiary monitorujące stan zachowania wybranych fragmentów zamku. Dokładniej, przygotowano pilotażowy i testowy system monitorowania odchyleń od pionu, czy rejestrację potencjalnych lub istniejących uszkodzeń. Prace prowadzone są w porozumieniu Gminy Iłża z firmą TPI Sp. z o. o.. Choć nie odnotowano zagrożeń i uszkodzeń (poza istniejącymi), to warto dla zamku stworzyć stały system monitoringu.
Miesiąc wrzesień 2022 r. rozpoczyna kolejna edycja „Przygody z historią na zamku w Iłży”. 9 września 2022 r., ma miejsce kolejna ważna inicjatywa – otwarcie zamku. Uroczystość związana z otwarciem i prezentacją zamku górnego po pierwszym etapie prac konserwatorskich (z 2021 r.), w ramach wieloletniej inicjatywy. Prezentacja obiektu – stanu i efektów dotychczasowych prac, a zarazem potrzeb – skierowana była przede wszystkim do osób związanych z instytucjami finansującymi dotychczasowe prace (od 2019 r.), zwłaszcza do przedstawicieli władz i rządu polskiego, Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Województwa Mazowieckiego, Urzędu Konserwatorskiego, a także wielu instytucji oraz mediów. Celem spotkania było m.in. zaproszenie zebranych Gości do dalszych wspólnych działań (np. pozyskiwania środków finansowych) na rzecz ochrony i uczytelniania ruiny zamku w Iłży. Wydarzenie z uwagi na kwestie bezpieczeństwa oraz sprawy organizacyjne miało charakter zamknięty. Tego dnia odbywa się również wyjątkowy i pierwszy w historii zamku koncert pt. „Zaczarowany Dziedziniec”– koncert najpiękniejszych utworów muzyki filmowej i rozrywkowej w klasycznej aranżacji. Od dnia 9 września 2022 r. zamek ma już swoją Księgę Pamiątkową. W tym miesiącu wydany i udostępniony jest przewodnik dla turystów. Od września 2022 r. decyzją Mazowieckiego Konserwatora Zabytków w Warszawie, Burmistrz Iłży – Gmina Iłża uzyskuje zgodę na prowadzenie kilkuletnich badań archeologicznych związanych pracami porządkowymi i zabezpieczającymi.
W październiku 2022 r. organizowana jest impreza pt. „Złota jesień na zamku w Iłży”. Ten miesiąc charakteryzuje również organizacja cyklu „Warsztatów ceramicznych” z Agnieszką Sygut z CKiT w Iłży. 22 października 2022 r. ma miejsce nietypowe wydarzenie, mianowicie odbywa się uroczystość przysięgi wojskowej Wojsk Obrony Terytorialnej. Październik 2022 r. na zamku w Iłży zamyka impreza pt. „Nocne zwiedzanie zamku w Iłży”, z niespodzianką dla Gości – pokazem ogni.
W listopadzie 2022 r. z uwagi na jesienne – pogarszające się i niesprzyjające warunki pogodowe (a zarazem zbliżający się sezon zimowy) zamek górny w Iłży z dniem 26 listopada 2022 r. zostaje zamknięty dla ruchu turystycznego. Choć zamek dolny nadal jest dostępny dla ruchu turystycznego, to listopad 2022 r. staje się oficjalnie miesiącem zamykającym sezon turystyczny. W tym miesiącu trwają prace porządkowe, związane z ekspozycjami zamkowymi, zabezpieczaniem wybranych elementów zamku przed sezonem zimowym.
Grudzień 2022 r., to miesiąc podsumowań, ale i planów na kolejny rok kalendarzowy. To m.in. prace nad materiałami promocyjnymi dla nowego sezonu turystycznego.
W skali całego roku 2022, w formie działań ciągłych lub w formie rozproszonych inicjatyw, przygotowano m.in. liczne materiały promocyjne, udostępniono zamek licznym grupom zwiedzającym, dzieciom i młodzieży, w tym uczennicom i uczniom szkół podstawowych i średnich, a zarazem innym grupom zorganizowanym (również z udziałem przewodnika – głównie z ramienia Muzeum Regionalnego w Iłży – historyka Łukasza Babuli). Stałym bywalcem wzgórza zamkowego i imprez masowych stają się Koła Gospodyń Wiejskich z Gminy Iłża, wzbogacając ofertę turystyczną, jak również znakomicie promując kulinaria regionu. W 2022 r. – jak zwykle – pojawił się sympatyczny gest ze strony Pana Ryszarda Górniaka, który przekazał repliki portretów biskupów krakowskich, wzbogacające wystawę zamkową. Za sprawą Mazowieckiej Regionalnej Organizacji Turystycznej zamek w 2022 r. dołączył do grona obiektów tzw. Szlaku Książąt Mazowieckich. Iłża doczekała się również w 2022 r. odgrywania hejnału z wieży zamkowej. Na bieżąco, z uwzględnieniem nowych, jak i archiwalnych zasobów, budowany jest system informacji przestrzennej zamku w Iłży. W sposób ciągły prowadzone były (i są) działania o charakterze konsultacyjnym m.in. z przedstawicielami Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków, zespołami ds. promocji, jak również (w nieformalnej postaci) z mieszkańcami i pasjonatami zamku w Iłży. Prace wokół zamku w Iłży skupiają również uwagę na monitorowaniu obiektu i wyznaczaniu dalszych działań, kierunków prac konserwatorsko-badawczych, jak i promocyjnych.
Choć nie są to wszystkie działania jakie miały miejsce w 2022 r., to i tak stanowią pokaźny zbiór aktywności całej społeczności w działaniach na rzecz perły architektury Ziemi Iłżeckiej. Zwieńczeniem sezonu 2022 r. jest m.in. lista postulatów badawczych, wniosków, jak i perspektyw na przyszłość. Wszystkich zainteresowanych – miłośników i pasjonatów zamku w Iłży – zapraszamy do współpracy.
[1] Afiliacja UKSW w Warszawie. W ramach współpracy z Gminą Iłża w 2022 r..
[2] Tekst ma charakter ogólnego i przekrojowego zaprezentowania większości działań i prac zrealizowanych na zamku w Iłży lub w odniesieniu do tytułowego obiektu. Tekst – z uwagi na charakter informacyjny i popularno-naukowy – nie jest jednak wyczerpującym i pełnym sprawozdaniem wszystkich działań, jakie prowadzono w 2022 r..
[3] Zapłata R., Babula Ł., 2022, Ruina zamku biskupów krakowskich w Iłży w XXI w. – między przemianą a wyzwaniem, międzynarodowa konferencja pt. „Średniowieczne i nowożytne zamki – granice i formy ochrony w XXI wieku”, 28-29.09.2022, Malbork.
[4] Zapłata R., Babula Ł., 2022, Zamek Biskupów Krakowskich w Iłży. Przewodnik dla turysty, Iłża.
[5] „Koncert najpiękniejszych utworów muzyki filmowej i rozrywkowej w klasycznych aranżacjach”.
[6] https://www.youtube.com/watch?v=ArM_E68awCI&ab_channel=creadivfly
[7] Więcej na temat wystawy i otwarcie m.in. w tekście – https://zamek.ilza.pl/wydarzenia/udostepnienie-zamku-biskupow-krakowskich-w-ilzy-dla-ruchu-turystycznego/
