Historia zamku

Zbigniew Lechowicz, Historia zamku górnego

Zamek murowany zbudowano na wysokim, bo wznoszącym się ok. 42 m nad dolinę Iłżanki wzgórzu, ok 1340 r. pełnił funkcję obronnej rezydencji biskupiej i ośrodka administracyjnego rozległego klucza majątkowego, liczącego w poł. XV wieku 14 wsi i 1 miasto.

W świetle wyników badań ustalono, że został wzniesiony na surowym korzeniu, a budowę zrealizowano w dwóch etapach. W pierwszym wzniesiono część obwodu warownego od wschodu, cylindryczną wieżę, oraz pomieszczenie tzw. domu wielkiego od północy. W kolejnym domknięto mur kurtynowy oraz wzniesiono bramę. Dzielił się na właściwy zamek wysoki (górny) oraz na północ od niego położony zamek niski. Oba człony założenia zostały oddzielone głęboką fosą. Zamek górny, wzniesiony na planie nieregularnym, zbliżonym do trójkąta, o powierzchni ok. 1500 m2 lokowano na kulminacji wzgórza. Mur obwodowy zbudowany został z wapienia łamanego, łączonego zaprawą wapienno-piaskową, w kształcie migdałowatym-trójkąta o zaoblonych narożach. Od strony zachodniej znajdowała się brama. W narożu wschodnim, w ciągu murów obwodowych umieszczono cylindryczną wieżę, od strony północno-zachodniej niewielki dom mieszkalny. Zamek był wielokrotnie rozbudowywany. Pierwsza rozbudowa miała miejsce 2 poł. XIV wieku, kiedy to bp Florian z Mokrska (1367-1380) otoczył murami miasto, oraz rozbudował częściowo zamek. Na przełomie XIV/XV wieku przebudowano istniejącą bramę na wieżę wjazdową wystającą poza obwód murów oraz pobudowano kamienny, oparty na filarach most będący jedyną drogą dojazdową do zamku. Kolejne już nowożytne przebudowy miały miejsce w XVI i na początku XVII wieku. W ich wyniku zabudowano wnętrze zamku i dość znacznie zmieniono jego bryłę. Ok. poł. XVI wieku dodano attyki wieńczące zamek właściwy, wieżę bramną oraz fortyfikacje typu bastejowego. Składały się one początkowo z trzech bastei leżących: u stóp bramy wjazdowej, w centrum kurtyny zachodniej oraz na narożniku północno-zachodnim (obecnie są one zachowane częściowo w części zachodniej i północno-wschodniej). Następnie w pierwszej połowie XVII wieku dobudowano beluard broniący wschodniej bramy zamku uzupełniony kurtyną północną i basteją północno-zachodnią. Inicjatorami tych kolejnych przebudów byli: w 1 poł. XVI wieku bp. Jan Konarski (1503-1524), bp Filip Padniewski (1560-1572), ok. roku 1560 (przebudowa na rezydencję renesansową) oraz bp Marcin Szyszkowski (1616-1630) ok. roku 1618. W tym czasie zamek oglądał Szymon Starowolski, który określił go jako „…staroświeckiej co wprawdzie architektury, lecz dla potrzeb dworu biskupiego dostatecznie okazale zabudowany…”

Opinię tą potwierdza zapis z lustracji przeprowadzonej w roku 1644. Zastała ona zamek w dobrym stanie, bogato wyposażony, o czym świadczą często powtarzające się przy opisach kolejnych izb sformułowania o: „piecu białym na lazurowym dnie, dobrym” (piece mieściły się w 5 izbach na 6); oknach ze „śklanemi kwaterami dobremi”, drzwiach „stolarską robotą malowanych”; posadzkach kamiennych, malowanych stropach i ścianach w izbach. Najważniejsze pomieszczenia znajdowały się na zamku górnym, a główne dojście do nich wiodło z bramy zamkowej. Na pierwszym piętrze znajdowały się izby mieszkalne i reprezentacyjne, na parterze administracyjne, gospodarcze. Były one usadowione amfiladowo, a wszystkie kondygnacje łączyła główna klatka schodowa. Składały się z 6 pokoi, izby stołowej, sali, kapliczki i sieni. Na dziedzińcu otoczonym przez zabudowę mieszkalną znajdowała się też „studnia wielka wymurowana, z kamienia ciosanego”. Poniżej mieścił się zamek niski, gdzie znajdowała się siedziba starosty zamkowego. Domy urzędników i służby biskupiej otaczające kolejny dziedziniec ze studnią.

Zamek był także odpowiednio uzbrojony, inwentarz z roku 1577 zanotował: 1 działo wielkie polne, 1 półdziało wielkie polne, 2 półdziałka niewielkie (było ich 4, ale 2 zabrał starosta do Mirowa dla żołnierzy), natomiast w roku 1644 były na zamku: 4 działka spiżowe, 4 działka żelazne, 3 moździerze. Wprowadzone modyfikacje w systemie obronnym i uzbrojenie okazały się jednak nie wystarczające, gdyż w roku 1655 zamek został zdobyty i spalony przez Szwedów.

Odbudował go następnie w roku 1670 bp krakowski Andrzej Trzebicki. Troszczyli się też o niego kolejni biskupi – Jan Aleksander Lipski (1732-1746) poprawił mury zamkowe w roku 1732, Andrzej Załuski (1746-1758) przeprowadził remont wnętrz w roku 1750, a Kajetan Sołtyk (1759-1788) w latach 1760 i 1782. Była to ostatnia konserwacja zamku, który po 7 latach był już w ruinie. W okresie panowania austriackiego mieścił się w nim lazaret wojskowy, natomiast po jego likwidacji mieszkańcy Iłży urządzali w pokojach zamkowych zabawy. Podczas jednej z nich wybuchł pożar, który zniszczył dokładnie wnętrza. Zaczęto wtedy rozbierać nie do końca zniszczone elementy zamku i sprzedawać je na materiał. Działania te, trwające przez cały wiek XIX oszczędziły jedynie mury konstrukcyjne zamku górnego, cylindryczną wieżę oraz niektóre ściany dzieł obronnych. Pierwsze prace konserwatorskie podjęto w roku 1910 pod kierunkiem Oskara Sosnkowskiego, kontynuowano je w okresie dwudziestolecia międzywojennego, a następnie podjęto ponownie w latach 50. Prowadzono je jeszcze w latach 90. w wyniku czego odgruzowano mury zamku górnego i część zachowanych piwnic, uzupełniono i zabezpieczono mury wieży oraz bastei zaprawą. Wybudowano także w wieży metalowe schody prowadzące na taras widokowy przykryte zadaszeniem.

(Fragment artykułu Zamek górny w Iłży w świetle konserwatorskich badań architektoniczno-archeologicznych w 2009 roku, w: Z dziejów budownictwa rezydencjalno-obronnego na ziemi iłżeckiej, red. D. Kalina, R. Kubicki, Kielce 2011, s. 36-40.)