Kto nie był – musi być, zwiedzając Polskę czy południe województwa mazowieckiego! W malowniczej miejscowości Iłża, koło Radomia, mieści się – nie wszystkim chyba znana – zjawiskowa ruina zamku biskupów krakowskich. Nietuzinkowy przykład dawnego budownictwa murowanego, skarb narodowy, a zarazem architektoniczny klejnot województwa mazowieckiego. Słowem, zamek ale i miejsce jakich mało Budowa obiektu rozpoczęła się najprawdopodobniej już pod koniec XIII wieku. Zamek był kilkukrotnie rozbudowywany – m.in. w wieku XIV , zniszczony m.in. przez Szwedów w 1656 roku, odbudowany w poł. XVII i XVIII w., a po pożarze na początku XIX w. popadł w ruinę. Zamek wpisany jest do rejestru zabytków, obecnie – po pierwszym etapie długoterminowych prac konserwatorskich w 2021 r. – stanowi wyjątkową atrakcję dla turystów i pasjonatów ruin zamkowych. Kompleks zabudowań zamkowych wzniesiono na wzgórzu, składał się z zamku dolnego, czyli przedzamcza oraz zamku górnego.
Gotycko-renesansowe założenie w przeszłości mogło rozciągać się na powierzchni dochodzącej nawet do 50 tysięcy m² czyli zajmując około 5 hektarów. Obiekt w stanie trwałej ruiny, z majestatycznie górującą nad miastem i okolicą murowaną (zachowaną w dużym stopniu) wieżą główną – potocznie nazywaną basztą. Na zamku górnym poza częściowo zachowaną zabudową parterową, przetrwała m.in. murowana, i częściowo kuta w skale, studnia zamkowa. Obecnie wysokość wieży wynosi około 25 metrów, głębokość studni zaś około 23 metry, natomiast jej całkowita głębokość to najprawdopodobniej około 40 metry. Ciekawostką zamkową jest to, że zamek górny zbudowano na planie w kształcie serca (to jedna z nielicznych tego typu form zamkowych w Polsce), z brukowanym, kamiennym dziedzińcem o powierzchni około 5 tysięcy m². Mury zamku miejscami mają grubość 3 metrów. Na zamku górnym zachowały się m.in. wspaniałe sklepione piwnice zamkowe. Zamek był połączony z miastem Iłża murami obwodowymi, a być może i legendarnym tunelem. Szacuje się, że łączna długość murów obwodowych zamku mogła wynosić aż 500 metrów. Zamek górny najprawdopodobniej składał się z ponad 30 pomieszczeń administracyjnych, gospodarczych oraz mieszkalnych (rozlokowanych głównie na parterze i piętrze), oraz wieży zamkowej i piwnic. Zabudowa zamku dolnego w przeszłości liczyła najprawdopodobniej ponad 20 obiektów (budynków) mieszkalnych, gospodarczych i administracyjnych, wraz z bramami, elementami obronnymi, jak i sadem czy ogrodem. Obecnie na zamku dolnym można głównie zwiedzać napowierzchniowe pozostałości dawnego założenia, natomiast na zamku górnym na turystów czeka ponad 10 zabytkowych pomieszczeń oraz nadzwyczajny widok rozciągający się z wieży zamkowej oraz nowej platformy widokowej. Zamek nadal jest przedmiotem zainteresowania wielu badaczy, którzy z roku na rok poszerzają wiedzę na temat przeszłości, jak i dawnej zabudowy zamkowej oraz jego wyposażenia.
Zamek w przeszłości był siedzibą biskupów krakowskich – obiektem obronnym, rezydencjonalnym, oraz centrum gospodarczo-administracyjnym. Najstarsze zachowane źródła pisane dotyczące zamku to m.in. spisy inwentarzowe, pochodzące z XVI wieku, i głównie XVII w. oraz XVIII wieku. Najstarsze źródło ikonograficzne dla zamku w Iłży to rycina (miedzioryt) autorstwa Eryka Jonssona Dahlbergha, szwedzkiego żołnierza, ukazująca zamek biskupów krakowskich wraz ze wzgórzem oraz fragmentem miasta w pierwszej połowie XVII wieku. Na kolekcjonerów dawnych rycin czeka niespodzianka – kopię tej ryciny można już nabyć w samej Iłży J Zamek w swoich murach w dalekiej, jak i bliskiej przeszłości, gościł wiele znamienitych postaci np.: królów Polski Władysława II Jagiełło, Aleksandra Jagiellończyka, Zygmunta Starego, Stefana Batorego, a także kronikarza Jana Długosza oraz jednego z najwybitniejszych humanistów renesansu Jana Kochanowskiego. W XX w. na zamku gościli Andrzej Wajda oraz Jacek Malczewski, no i wielu wspaniałych Turystów.
Po latach zaniedbań, niszczenia oraz braku całościowych działań ochronnych, w 2021 roku ruina zamku górnego przeszła pierwszy etap kompleksowych prac konserwatorskich. Tego typu prace doprowadziły do częściowego zabezpieczenia obiektu, odtworzenia m.in. bryły zamkowej, przywrócenia pierwotnego – historycznego ciągu komunikacyjnego, czy w końcu kształtowania swoistego ducha miejsca – genius loci – gdzie w kontakcie z zabytkiem rodzą się wyjątkowe odczucia i aura, budując zarazem niepowtarzalny klimat miejsca. Obiekt zyskując nową odsłonę, obecnie w sezonie jest niemalże w całości udostępniony dla turystów, którzy mogą m.in. wejść na wieżę zamkową oraz zajrzeć w głąb studni zamkowej. Dla wytrwałych dodatkową atrakcją są wieczorne, jakże zjawiskowe widoki zamku. Na Gości zamkowych czekają wystawy prezentowane na zamku, zalążek lapidarium zamkowego oraz liczne atrakcje i imprezy w sezonie, wraz z niezwykle widowiskowymi Turniejem Rycerskim, Nocą Kupały czy koncertami na zamkowym dziedzińcu – „Zaczarowanym Dziedzińcu”. Na smakoszy tradycyjnych i zdrowych przysmaków czekają od tego roku m.in. wyśmienite regionalne miody, dżemy i soki z „zamkowej piwniczki” – przyjedźcie i sami spróbujcieJ
Zwiedzanie zamku wspomagają liczne tablice informacyjne, przewodnik dla turysty oraz Punkt Informacji Turystycznej. Zainteresowani znajdą wiele praktycznych informacji również na stronach zamku – https://zamek.ilza.pl/ – i miasta Iłża – https://www.ilza.pl/
Odwiedzając ruinę zamku w Iłży, można przy okazji cieszyć się atrakcjami regionu, do których zaliczymy m.in. rzekę Iłżankę i zalew w Iłży z przystanią i plażą, gdzie można schłodzić się w upalne dni, popływać kajakiem wśród przyrodniczego raju – przy odrobinie szczęścia spotykając raki czy bobry. Zbiornik ucieszy również niejednego wędkarza. Przyrodnicze atrakcje Iłży i okolic nie na tym się jednak kończą. W niedalekiej okolicy można zachwycać się wspaniałymi lasami, zwłaszcza terenem dawnej Puszczy Iłżeckiej, rezerwatami przyrody oraz arcyciekawym Arboretum i zagrodą pokazową „Nasze zwierzęta” w Nadleśnictwie Marcule. Przyroda regionu iłżeckiego zachwyci nie jednego miłośnika dzikich zwierząt i roślin, a i na grzyby warto się tutaj wybrać. W pobliskim Pakosławiu pasjonaci przyrody mogą również obcować z wyjątkowym torfowiskiem, które może się pochwalić m.in. największym w Polsce stanowiskiem języczki syberyjskiej, stanowiące około 70% całej krajowej populacji J Gmina Iłża również zachwyci pasjonatów geologii i paleontologii. W miejscowości Krzyżanowice odnaleziono m.in. szczątki wielkich gadów morskich, w tym tzw. jurajskiego smoka z Krzyżanowic – pliozaura, największego drapieżnika, jaki kiedykolwiek żył na terenie Polski! Iłżecki region to również teren występowania krzemienia czekoladowego i pasiastego.
Poza zamkiem w Iłży i najbliższej okolicy (w Gminie Iłża) na turystów czeka wiele atrakcji. W samym mieście można zwiedzić liczne ciekawe miejsca i zabytki, w tym m.in.: zabytkowe cmentarze i kościoły, z wspaniałymi wnętrzami, cieszącymi oko nie tylko miłośników historii sztuki; Izbę Pamięci Bolesława Leśmiana z „iłżeckim mieszkaniem” poety; Muzeum Regionalne w Iłży, z wystawami stałymi i czasowymi, jak również z niezwykle ciekawą i jedyną tego typu kolekcją wyrobów ceramicznych – ceramiki iłżeckiej; zabytkowe piece, a także pozostałości dawnej fabryki fajansu czyli Dom Sunderlandów, z „malinowym chruśniakiem” Leśmiana w tle. Iłża może również pochwalić się średniowiecznym grodziskiem, pozostałościami dawnego osadnictwa pradziejowego, reliktami prahistorycznych kopalń krzemienia, a nawet śladami pobytu na tym terenie neandertalczyków. Dla najmłodszych niezwykłą atrakcją jest podróż kolejką wąskotorową. Wnikliwy turysta w samej Iłży, jak i najbliższej okolicy znajdzie wiele innych atrakcji, takich jak miejsca pamięci, pola bitew, stare młyny, drewniana zagroda czy lokalne pasieki z pysznym i zdrowym miodem. W Iłży znajdują się również:
Centrum Kultury i Turystyki, Miejsko-Gminna Biblioteka Publiczna, Punkt Informacji Turystycznej oraz Powiatowy Instytut Kultury, Muzeum Regionalne. Miłośnicy ruchu i zdrowia znajdą w Iłży, jak i okolicy wiele miejsc na spacer, jazdę rowerem, bieganie, jazdę konną, nordic wolking, grę w tenisa, piłkę czy siatkówkę, a także pływanie, a zimową porą nawet i na narciarstwo biegowe oraz psie zaprzęgi. No i gratka dla dbających o zdrowe powietrze i mikroklimat – w Iłży czeka na Was drewniana tężnia solankowa!
Rosnąca w siłę baza hotelowa z pewnością zadowoli gusta wielu turystów, a położenie miasta z pewnością może stać się bazą wypadową do innych ciekawych miejsc regionu. Warto dodać, że Iłża znajduje się w atrakcyjnym położeniu (również dla rowerzystów) – w niewielkiej odległości od takich atrakcji turystycznych jak np.: (1) w kierunku południowym – Muzeum Przyrody i Techniki Ekomuzeum w Starachowicach; Kompleksu Turystycznego (JuraPark w Bałtowie); pradziejowych kopalń krzemienia w Krzemionkach Opatowskich (obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO) czy Świętokrzyskiego Parku Narodowego, z najstarszymi górami w Polsce; (2) w kierunku północnym – muzea i zabytki Radomia (w tym Muzeum im. Jacka Malczewskiego), Centrum Rzeźby Polskiej w Orońsku; (3) na wschód – przeprawa promowa w Solcu nad Wisłą, rzeka Wisła, z nie tak dalekim Kazimierzem Dolnym; (4) na zachód – szlaki turystyczne i rowerowe ze Skarżyska-Kamiennej, czy Muzeum Instrumentów Ludowych w Szydłowcu. Słowem w samej Iłży, jak i w każdym kierunku od Iłży, dla każdego, coś ciekawego i atrakcyjnegoJ
Iłża – miasteczko życzliwych i gościnnych ludzi, miejsce z przyszłością i klimatem, jakich mało w Polsce – oferuje liczne imprezy w ciągu całego roku, takie jak np.: Turniej Rycerski na zamku w Iłży, Jarmark Sztuki Ludowej z prezentacją ginących zawodów, Iłżeckie Dni Kultury, Dni Leśmianowskie, Ogólnopolski Plener Malarski, czy Festiwal Folkloru im. Józefa Myszki. Zapraszamy do podróży w przeszłość, niezwykłego kontaktu z atrakcjami regionu i smakowania m.in. przepysznych lodów (własnej produkcji, na tradycyjnych recepturach rodzinnych) z „lodziarni iłżeckiej”, o kilkudziesięcioletniej tradycji, z jakich słynie Iłża. Do zobaczenia w Iłży, pośród atrakcji turystycznych i ruin zamkowych.
Opracowanie: R. Zapłata
Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Zamek w Iłży Przystań Iłża Przystań Iłża Zabytkowy Piec Garncarski z poł. XIX w. Kościół Świętego Ducha w Iłży Muzeum Regionalne w Iłży Muzeum Regionalne w Iłży Muzeum Regionalne w Iłży Izba Pamięci Bolesława Leśmiana Arboretum w Nadleśnictwie Marcule Arboretum w Nadleśnictwie Marcule
