History
Zbigniew Lechowicz, History of the upper castle
Brick castle was built on a high hill, 42 m above the Iłżanka valley, in 1340 it served as a bishop’s fortified residence and the administrative centre of a demesne, comprising 14 villages and 1 town in the mid-15th century.
W świetle wyników badań ustalono, że został wzniesiony na surowym korzeniu, a budowę zrealizowano w dwóch etapach. W pierwszym wzniesiono część obwodu warownego od wschodu, cylindryczną wieżę, oraz pomieszczenie tzw. domu wielkiego od północy. W kolejnym domknięto mur kurtynowy oraz wzniesiono bramę. Dzielił się na właściwy zamek wysoki (górny) oraz na północ od niego położony zamek niski. Oba człony założenia zostały oddzielone głęboką fosą.
Zamek górny, wzniesiony na planie nieregularnym, zbliżonym do trójkąta, o powierzchni ok. 1500 m2 lokowano na kulminacji wzgórza. Mur obwodowy zbudowany został z wapienia łamanego, łączonego zaprawą wapienno-piaskową, w kształcie migdałowatym-trójkąta o zaoblonych narożach. Od strony zachodniej znajdowała się brama. W narożu wschodnim, w ciągu murów obwodowych umieszczono cylindryczną wieżę, od strony północno-zachodniej niewielki dom mieszkalny. Zamek był wielokrotnie rozbudowywany. Pierwsza rozbudowa miała miejsce 2 poł. XIV wieku, kiedy to bp Florian z Mokrska (1367-1380) otoczył murami miasto, oraz rozbudował częściowo zamek. Na przełomie XIV/XV wieku przebudowano istniejącą bramę na wieżę wjazdową wystającą poza obwód murów oraz pobudowano kamienny, oparty na filarach most będący jedyną drogą dojazdową do zamku. Kolejne już nowożytne przebudowy miały miejsce w XVI i na początku XVII wieku. W ich wyniku zabudowano wnętrze zamku i dość znacznie zmieniono jego bryłę. Ok. poł. XVI wieku dodano attyki wieńczące zamek właściwy, wieżę bramną oraz fortyfikacje typu bastejowego. Składały się one początkowo z trzech bastei leżących: u stóp bramy wjazdowej, w centrum kurtyny zachodniej oraz na narożniku północno-zachodnim (obecnie są one zachowane częściowo w części zachodniej i północno-wschodniej). Następnie w pierwszej połowie XVII wieku dobudowano beluard broniący wschodniej bramy zamku uzupełniony kurtyną północną i basteją północno-zachodnią. Inicjatorami tych kolejnych przebudów byli: w 1 poł. XVI wieku bp. Jan Konarski (1503-1524), bp Filip Padniewski (1560-1572), ok. roku 1560 (przebudowa na rezydencję renesansową) oraz bp Marcin Szyszkowski (1616-1630) ok. roku 1618. W tym czasie zamek oglądał Szymon Starowolski, który określił go jako „…staroświeckiej co wprawdzie architektury, lecz dla potrzeb dworu biskupiego dostatecznie okazale zabudowany…”
Inspection records from 1644 confirm this opinion. During the inspection, the castle was in a good condition, richly equipped, which can be confirmed with often repeated phrases in description of the chambers: “good, white furnace on azure bottom” (furnaces were in 5 chambers out of 6); “windows with good, glass chambers”, doors “finished by woodworker’s painting”; stone floors, painted ceilings and walls in the chambers. The most important rooms were located at the upper castle and the main access was from the castle gate. First floor comprised of residential and representative chambers and on the ground floor there were administrative and economic chambers. Chambers were arranged according to enfilade layout and all storeys were linked by a main staircase. They consisted of 6 rooms, a main chapter, a hall, a chapel and a hallway. In the courtyard, surrounded by residential buildings, there was also a "big brick, stone-cut well”. Below there was a low castle resided by a castle starost. Houses of officials and servants of bishops were surrounded with another courtyard with a well.
Castle was properly armed, according to the inventory of 1577: 1 great field cannon, 1 great field half-cannon, 2 minor half-cannons (there used to be 4, but 2 were taken by the starost to Mirowo for the soldiers) and inventory of 1644 notes: 4 bronze cannons, 4 iron cannons, 3 mortars. However, modifications in the defence system and armament proved to be insufficient, as in 1655 the castle was captured and burnt down by the Swedes.
It was rebuilt in 1670 by Cracow bishop, Andrzej Trzebicki. Next bishops were taking care of it too – Jan Aleksander Lipski (1732-1746) improved castle walls in 1732, Andrzej Załuski (1746-1758) renovated the interiors in 1750 and Kajetan Sołtyk (1759-1788) in 1760 and 1782. It was the last castle maintenance, which was already in ruins after 7 years. During the Austrian rule, it housed a military hospital and after it was decommissioned, the inhabitants of Iłża were having fun in the castle rooms. There was a fire during one of the parties, which significantly destroyed the interiors. They started to dismantle not completely destroyed elements of the castle and sell them for the materials. These activities, which lasted throughout the 19th century, saved only the construction walls of the upper castle, the cylindrical tower and some fortification walls. First maintenance works were undertaken in 1910 under the direction of Oskar Sosnkowski, continued during the interwar period, and then resumed in the 1950s. They were being conducted in 1990s and as a result debris from upper castle walls and partially preserved basements was removed. Moreover, tower walls and the bastions were filled and secured with mortar. A metal staircase was also built in the tower leading to the viewing terrace covered with a roof.
(Excerpt from article: “Zamek górny w Iłży w świetle konserwatorskich badań architektoniczno-archeologicznych w 2009 roku”, in: Z dziejów budownictwa rezydencjalno-obronnego na ziemi iłżeckiej, red. D. Kalina, R. Kubicki, Kielce 2011, 36-40.)